نخستین سرشماری رسمی ایران در چه زمانی بود

تاریخچه سرشماری در ایران

نخستین بررسی آماری سال ۱۲۳۱ خورشیدی و در اواخر صدارت میرزا آقاخان نوری صورت گرفت. در آن سال جمعیت،

نخستین بررسی آماری سال ۱۲۳۱ خورشیدی و در اواخر صدارت میرزا آقاخان نوری صورت گرفت. در آن سال جمعیت، تعداد منازل و ساختمان‌های شهر تهران شمرده شد. گویا در سال ۱۲۳۸ نیز دستورالعملی جامع در مورد سرشماری نفوس و منابع مالی و اقتصادی از سوی وزرای وقت به حکام ولایات صادر شد تا شمار جمعیت خانوار، مسکن و میزان دارایی‌های مردم در کلیه دهات و شهرهای کشور مشخص شود. این دستور به دلیل مشکلات فنی انجام نشد تا سرانجام میرزا عبدالغفار نجم‌الدوله، معلم ریاضی مدرسه دارالفنون، سرشماری از جمعیت شهر تهران را با استفاده از شیوه‌های جدید انجام داد؛ این سرشماری براساس نقشه شهر به وسیله وی و در مدت ۵۵ روز انجام شد و اطلاعات آن طی سال‌هایی با عنوان «تشخیص نفوس دارالخلافه» انتشار یافت. در این سرشماری تهران به پنج محله ارگ، عودلاجان، چال‌میدان، سنگلج و بازار تقسیم‌بندی شده و همه محله‌های خارج از شهر نیز جزو یک طبقه قرار گرفت. براساس این سرشماری، جمعیت تهران در ۱۲۴۶ خورشیدی بالغ بر ۱۵۵۷۳۶ نفر بوده است که از این تعداد ۱۴۷۲۵۶ نفر را افراد غیرنظامی و ۸۴۸۰ نفر را افراد نظامی تشکیل می‌داده‌اند. در سرشماری‌ای که عبدالغفار نجم‌الدوله انجام داد معلوم شد که حدود ۲۷درصد جمعیت شهر را افراد کمتر از ۱۵ سال تشکیل می‌دهند که با توجه به زاد و ولد بی‌برنامه آن زمان، از مرگ و میر زیاد مخصوصا در سنین نوجوانی خبر می‌دهد. این سرشماری همزمان با وزارت اعتضادالسلطنه بر وزارت علوم و معارف انجام شد. دومین سرشماری جمعیت شهر تهران در سال۱۲۶۳-۱۲۶۲ خورشیدی و با مسوولیت میرزا سید شفیع امیرلشکر انجام گرفت. در این سرشماری، بازهم تهران به پنج محله ارگ، سنگلج، عودلاجان، چال‌میدان و بازار تقسیم شد. همچنین در سال ۱۲۷۷ خورشیدی در چهارمین سال سلطنت مظفرالدین شاه قاجار، آماری از ابنیه تهران تهیه شد. در سال ۱۲۹۷ به منظور ثبت وقایع چهارگانه، اداره ثبت‌احوال کشور تاسیس شد. با ثبت اطلاعات مربوط به تولد، فوت، ازدواج و طلاق از سوی اداره مذکور، ضرورت اطلاع از جمعیت کشور و تعیین سازمانی که موظف به جمع‌آوری این اطلاعات باشد موردتوجه قرار گرفت و در سال ۱۳۰۳ با تصویب آیین‌نامه‌‌ای، مسوولیت جمع‌آوری و مرکزیت بخشیدن به آمارهای موردنیاز بر عهده وزارت کشور گذاشته شد. با ایجاد تشکیلات جدید بلدیه در سال ۱۳۰۱ شمسی، سرشماری دیگری در تهران صورت گرفت که براساس آن سرشماری، جمعیت تهران در سال ۱۳۰۱ بالغ بر ۲۱۰ هزار نفر بود. در این سرشماری تهران به ۱۰ ناحیه ارگ، دولت، حسن‌آباد، سنگلج، قنات‌آباد، محمدیه، قاجاریه، بازار، عودلاجان و شهرنو تقسیم می‌شد. در سال ۱۳۱۱ خورشیدی اداره کل احصاییه و سجل احوال مملکتی در شهر تهران، سرشماری به‌عمل آورد. پنجم تیرماه سال ۱۳۱۲، نظام‌نامه شورای عالی احصاییه تنظیم شد. این شورا در سال ۱۳۱۴ به شورای عالی آمار تغییر نام داد. در تاریخ ۱۰ خرداد ۱۳۱۸ قانون سرشماری به تصویب مجلس شورای ملی رسید و نخستین سرشماری رسمی ایران در همان سال آغاز شد. 

گزارشی از تاریخچه سرشماری آمارگیری از زمان حضرت موسی تا ناصرالدین شاه!

به گزارش گروه فضای مجازی خبرگزاری دانشجو، می‌گویند سابقه شمارش تعداد آدم‌هایی که در یک مکان مشخص زندگی می‌کرده‌ و وابستگی‌های تیره و طبقاتی به هم داشته‌اند،‌ به زمان حضرت موسی برمی‌گردد،‌ همین‌طور می‌گویند هرودت، تاریخ‌نگار و داستان‌پرداز یونانی که بسیاری نقل‌ها در مورد ایران و حکومت هخامنشیان دارد،‌ نوشته است که در این دوره برای محاسبه مالیات و نگه‌داشتن عدد مردان جنگی، مردم را سرشماری می‌کردند.

تخمین زده می‌شود اولین سرشماری قوم یهود که در تورات به آن اشاره شده در ۱۴۹۱ قبل از میلاد مسیح انجام شده است. هرودت هم در مورد سرشماری مردان جنگی در ایران نوشته است که «وقتی خشایارشا از تنگه داردانل می‌گذشت، محل ویژه‌ای برای سرشماری افراد سپاه خود انتخاب کرد و دستور داد تا ۱۰ هزار سپاهی شمارش شده در آن محل گرد آیند، نزدیک هم بایستند. سپس دستور داد دور این عده را خط بکشند. بعد از خروج آنان از داخل خط، دیواری که بلندی آن تا کمر یک سپاهی برسد، روی آن بنا کنند؛ چون حصار آماده شد، سپاهیان، گروه گروه در آن داخل و خارج شدند تا تعداد آنها معلوم شود.»

حتی اگر ایرانیان و قوم بنی‌اسرائیل پدر همه چیزهای روی زمین باشند،‌ باز هم تاریخ مدرن جایی برای اروپایی‌ها دارد. اولین نمونه سرشماری رسمی به شیوه امروزی و مدون آن در ۱۷۴۹ میلادی در سرزمین‌هایی که امروز به نام « سوئد» می‌شناسیمشان انجام شده است،‌ بعد از آن یکی یکی دولت‌ها شروع به آمارگیری از آدم‌ها و خانه‌های قلمرو خودشان کردند و سرشماری رسم شد.

در تاریخ قاجار چند نمونه از این سرشماری‌ها وجود دارد. «میرزا آقاخان نوری» صدر اعظم ناصرالدین شاه، دستور اولین سرشماری تهران را در ۱۲۳۱ شمسی صادر کرده است؛ هفت سال بعد در ۱۲۳۸، سند نظام‌مندی برای نحوه اجرای سرشماری در ایران تهیه شد تا طبق آن بتوان سرشماری را علاوه بر تهران در سایر نقاط ایران هم انجام داد. دستورالعمل را «عبدالغفار نجم‌الدوله» معلم ریاضی مدرسه دارالفنون تهیه کرده و توصیه‌اش این بود که سرشماری باید بر اساس تقسیم شهرها به منطقه‌های مختلف و شمارش خانه‌ها و افراد در هر منطقه انجام شود. در این سرشماری تهران را به پنج منطقه تقسیم کردند و روشن شد که جمعیتی حدود ۱۵۵ هزار نفر در این شهر زندگی می‌کنند.

۳۰ سال بعد صدور دستور اولین سرشماری در تهران، در ۱۲۶۲ خورشیدی، سرشماری دیگری با مسوولیت «میرزا سیدشفیع» امیرلشگر انجام شد که در آن هم تهران را دوباره به پنج قسمت کردند. سرشماری بعدی تهران در ۱۲۷۷ در چهارمین سال سلطنت مظفرالدین شاه انجام شد و در آن تعداد خانه‌های شهر را هم شمردند و این هنوز ۲۰ سال قبل از تاسیس سازمان ثبت احوال کشور بود که وظیفه‌اش ثبت رسمی تولد، مرگ، ازدواج و طلاق بود.

تازه در ۱۳۰۳ مسوولیت رسمی آمارگیری از نفوس و مسکن در ایران به عهده سازمان ثبت احوال گذاشته شد. این سازمان که نامش در آن زمان «اداره کل احصائیه و سجل احوال مملکتی» بود،‌ در ۱۳۱۱ اولین سرشماری‌اش را در تهران انجام داد.

اولین قانون سرشماری در ایران البته در ۱۳۱۸ توسط مجلس شورای ملی تصویب و اولین سرشماری بر اساس این قانون هم در تابستان همان سال در کاشان انجام شد. بعد از آن شهرهای تبریز، مشهد، ‌کرمان، ‌شیراز، ‌اردبیل، ‌یزد، اصفهان، همدان، کرمانشاه، رشت و بندر انزلی(پهلوی) و در نهایت تهران، با همان ترتیب سرشماری شد. تا شهریور ۱۳۲۰، سرشماری در ۳۲ شهر ایران انجام شده بود،‌ اما بحران سیاسی و اشغال ایران در جنگ جهانی دوم، کار را متوقف کرد.

در ۱۳۲۸، وقتی محمدرضا شاه دیگر جاگیر شده بود، در سال‌های ۲۸ و ۲۹ تلاش‌هایی برای از سرگیری سرشماری جعیت اول در تهران و بعد در ایران انجام و بودجه‌هایی به این کار اختصاص داده شد اما گام نهایی زمانی برداشته شد که ایران که در شمول برنامه «اصل چهار ترومن» برای جبران خسارت‌های جنگ جهانی دوم، با کمک اداره همکاری‌های فنی آمریکا صاحب مرکز آمار شد و سازمان همکاری آمار عمومی پایه‌گذاری شد که سه سال بعد جزو زیرمجموعه‌های وزارت کشور قرار گرفت و اسمش شد اداره کل آمار عمومی.  سازمان در ۱۳۴۴ بالاخره مستقل شد و اولین سرشماری‌اش در قالبی تازه را در ۱۳۳۵ انجام داد که در نتیجه آن مشخص شد ایران ۱۸ میلیون و ۹۵۴ هزار و ۷۰۴ نفر جمعیت دارد که پنج میلیون و ۹۵۳ هزار و ۵۶۳ نفر آن در شهر ها و ۱۳ میلیون و ۱۱۴۱ نفر آن در روستاها زندگی می‌کنند.

از سال ۳۵ به بعد به طور منظم هم ۱۰ سال یک بار سرشماری نفوس و مسکن در ایران انجام شد، تا این که‌ در سال ۸۶ دولت مصوب کرد که سرشماری‌ها به جای دوره‌های ۱۰ ساله، هر پنج سال یک بار انجام شود. سازمان آمار از چند ماه قبل برای ثبت‌نام آمارگیران فراخوان می‌کرد، نیروها را آموزش می‌داد و با تعدادی پرسشنامه و یک تکه زغال برای علامت‌گذاری در مناطقی که سرشماری آنها انجام شده است، کار را شروع می‌کرد.

در آخرین سرشماری مردم ایران قبل از انقلاب،‌ مجموع ماموران و مسوولان دخیل در سرشماری،  ۳۰ هزار نفر بودند. با در نظر گرفتن رشد جمعیت و پراکندگی زیستگاه‌ها، طبیعی است که در طول سال‌های بین ۵۵ تا ۹۰ تعداد ماموران و مسوولان دخیل در سرشماری در هر دوره نسبت به دور قبل بیشتر شود. در سرشماری سال ۱۳۹۰، تقریبا ۱۲۵ هزار نفر مامور سرشماری و مسوولان مرتبط دیگر شرکت داشتند اما برای سرشماری امسال،‌ این تعداد به حدود یک پنجم کاهش یافته است،  که معنی‌اش کاهش هزینه‌ها، سریع‌تر شدن روند سرشماری، و سریع‌تر شدن روند استخراج داده‌ها از این اطلاعات است.  

از زمانی که برای شمارش آدم‌ها از محوطه‌های محدود استفاده می‌شود گذشته است،‌ همین طور از زمانی که آمارگیران ناچار بودند با قاطر و اسب خودشان را به محل‌های زندگی مردم برسانند و تعداد و جنس و ترکیب خانواده‌هایشان را ثبت کنند. سامانه مدیریت ضریب نفوذ اینترنت کشور می‌گوید در سال ۹۴، از هر ۱۰۰ نفر مردم ایران ۸۲٫۱۲ نفر آنها به اینترنت دسترسی داشتند، این بستر مناسبی در اختیار دولت است تا در حالی که بودجه عمومی زیر فشار کاهش قیمت نفت و هزینه‌های عمومی رو به افزایش است، سرشماری نفوس و مسکن امسال را برای اولین بار در کشور علاوه بر به کارگیری آمارگیران، از راه‌های غیرمستقیم انجام دهد.

سازمان آمار برای تشویق مردم به ثبت اطلاعاتشان در سامانه اینترنتی سرشماری ۹۵ برای مردم جایزه تعیین کرده است،‌ امسال همه می‌توانند با مراجعه به سامانه اینترنتی h ps:www.sa shoma i95.i پیش از مراجعه آمارگیران به خانه‌ها،‌ اطلاعات مورد نیاز سازمان آمار را ثبت کنند و کد پی‌گیری را که در پایان برایشان ارسال می‌شود در اختیار آمارگیران قرار دهند تا در وقت و هزینه صرفه‌جویی بیشتری بشود.

منبع: ایسنا