سد سازی ترکیه
سد سازی ترکیه
یک پژوهشگر آب و محیط زیست گفت: محیط زیست و امنیت غذایی ایران و بسیاری از کشورهای منطقه با آبگیری سد ایلیسو و افزایش هجوم ریزگردها در معرض نابودی قرار گرفته است.
در گفت‌وگو با ایلنا مطرح شد:
سدسازی در ترکیه و بحران‌هایی بزرگتر از جنگ ریزگردها تا تهران می‌آیند از پتانسیل دادگاه لاهه استفاده کنیم
یک پژوهشگر آب و محیط زیست گفت: محیط زیست و امنیت غذایی ایران و بسیاری از کشورهای منطقه با آبگیری سد ایلیسو و افزایش هجوم ریزگردها در معرض نابودی قرار گرفته است.
مصطفی فدایی‌فرد در گفت‌وگو با خبرنگار اقتصادی ایلنا، درباره سدسازی‌های ترکیه و تاثیری که بر ایران و دیگر کشورهای منطقه گذاشته است، اظهار داشت: سد ایلیسو یک طرح بزرگ از مجموعه طرح‌های توسعه ترکیه موسوم به «گاپ (GAP)» است. سد بزرگ ایلیسو که عملیات احداث آن در سال ۲۰۰۶ و در قالب طرح گاپ آغاز شده است نیز در نیمه آبان‌ماه سال جاری بر روی رودخانه دجله افتتاح شد. سد یادشده که به لحاظ حجم مخزن بسیار بزرگتر از حجیم‌ترین مخزن سد در ایران یعنی کرخه است، به تنهایی می‌تواند از ورود بیش از ۶۰ درصد منابع آب دجله به خاک عراق جلوگیری کند. طبق راهبرد سدسازی تحت پروژه گاپ، برنامه‌ریزی شده است که ۱۴ سد مخزنی بر روی رود فرات و ۸ سد مخزنی بر روی رودخانه دجله ساخته شود. طرح گاپ تاکنون موجب بحران‌های بسیار شدید محیط زیستی، اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و حتی امنیتی برای همه کشورهای منطقه و حتی خود ترکیه شده است. از بین رفتن آثار باستانی ترکیه، نابود شدن بسیاری از رودخانه‌های بزرگ و کوچک، نابودی آبخوان‌های پایین‌دست، غیر قابل کشت شدن بسیاری از زمین‌های کشاورزی و به خطر افتادن امنیت غذایی و توسعه ریزگردها در کشورهای سوریه، عراق و ایران، بخشی از بحران‌های پیدا و نهان است.
تبعات خشک شدن دجله قابل مقایسه با دریاچه ارومیه نیست
وی افزود: تبعات زیست محیطی اجرای کامل طرح گاپ که باعث خشک شدن رودخانه دجله در پایین‌دست خواهد شد، با هیچ‌یک از تبعات مرتبط با خشک شدن دریاچه ارومیه، تالاب گاوخونی، تالاب هامون، تالاب جازموریان، تالاب بختگان و بسیاری از رودهای داخلی قابل مقایسه نیست. بحران‌های یاد شده در حال تبدیل شدن به مصیبتی تمام‌عیار برای کشورهای منطقه به خصوص برای سوریه، عراق و ایران شده است. هرچند تبعات مرتبط با این طرح‌ها در چندسال اخیر مطرح شده است، اما ریشه‌های آن را باید در بیش از چهار دهه قبل یعنی هم‌زمان با وقوع انقلاب اسلامی ایران جستجو کرد. زمان آغاز فعالیت‌های بین‌المللی طرح گاپ با کم‌کاری‌ها و خطاهای بزرگ و کوچک در مدیریت کلان‌ِ کشور هم‌زمان شد و دولت‌های مختلف ترکیه نیز برای پیشبرد طرح توسعه ناپایدار گاپ، بیشترین سوءاستفاده را کرده‌اند.
بهره‌برداری ترک‌ها در دوران بلبشوی منطقه‌ای
این پژوهشگر حوزه آب و محیط زیست گفت: از زمان وقوع جنگ بین کشورهای ایران و عراق و وقوع جنگ داخلی در سوریه، ترکیه به‌عنوان همسایه این کشورهای درگیر جنگ، و در دورانی که همه توجه سیاست‌مداران و مقامات دولتی کشورهای منطقه متوجه چالش‌های سیاسی جنگ ایران و عراق و تنش‌های داخلی سوریه و عراق بوده است، از این فرصت نهایت بهره‌برداری را برده‌اند و ایده‌های بلندپروازانه خود را عملیاتی و چندین پروژه آبی را اجرا کرده است، پروژه‌های آبی که بیش ازجنگ، به کشورهای پایین‌دست خسارت وارد کرده و از این پس نیز وارد خواهد کرد.
خساراتی بزرگتر از جنگ
وی بیان داشت: تبعات جنگ‌ها همیشه بسیار گسترده و شدید است ولی با پایان جنگ‌ها، عموما امکان بازسازی مناطق آسیب‌دیده از جنگ فراهم می‌شود ولی تبعات حاصل از بهره‌برداری از سدهای بسیار بزرگِ طرح گاپ چنان عمیق و جبران‌ناپذیر است که در کشورهای پایین‌دست به خصوص در کشور عراق، به‌دلیل رشد بی‌رویه بیابان‌زایی و بحران آب خواهد انجامید و امکان تداوم زندگی وجود نخواهد داشت.
سدهایی که زندگی همسایگان را نشانه رفته است
فدایی‌فرد ادامه داد: دولت ترکیه با کنترل و قبضه کردن آب رودخانه‌های دجله و فرات و ممانعت از جاری شدن این شریان‌های حیاتی سوریه و عراق، موجب بروز بحران آب در این کشورها، ایران و حتی کشورهای کویت و عربستان شده است. این اقدام ترکیه باعث تشدید بحران آب در منطقه و ضرر و زیان رساندن به زندگی روزمره مردم منطقه شده است. طرح‌های توسعه و احداث سد، باعث شده است که میراث تمدن هزار ساله شهرهای کردی در ترکیه و آثار به‌جامانده از تاریخ کهن این ملت نیز زیر آب مدفون شده و مردم عراق نیز از داشتن این مایه حیات محروم شوند.
فاجعه زیست‌محیطی با آتاتورک آغاز و با ایلیسو تکمیل شد
وی بیان داشت: در اوایل دهه ۱۹۹۰ میلادی، دولت ترکیه با افتتاح سد بزرگ آتاتورک بر روی رودخانه بین‌المللی فرات که ظرفیت آن معادل بیش از ۶۰۰ سد مخزنی در ایران است، عملا آغاز شکل‌گیری ریزگردها در غرب ایران و تشدید بیابان‌زایی در سوریه و عراق را سبب شد. در ادامه، دولت ترکیه چند سد کوچک و بزرگ دیگر طی دو دهه گذشته در قالب همان طرح گاپ را نیز آبگیری کرده است. البته باید تاکید کنیم که کشور ترکیه تاکنون خسارات قابل توجهی را بر زیست‌بوم خود نیز وارد کرده و در بلندمدت از این قضیه خسارات جدی‌تری را هم خواهد دید. احداث سد ایلیسو در ترکیه با مقاومت‌های اجتماعی بسیار گسترده و بالایی مواجه بوده و مردم منطقه نسبت به این اقدام اعتراض کرده‌اند. این سد بسیاری از آثار تاریخی ترکیه را نابود کرده و اعتراضات جدی داخلی و حتی بین‌المللی را در پی داشته است. بنابراین وقتی که دولت ترکیه به پایداری اکوسیستم خودش نمی‌اندیشد، به دلیل دستیابی به منابع آبی بیشتر، حتما در بلندمدت به اکوسیستم خودش نیز آسیب‌های بیشتر را وارد خواهد کرد. این کشور با خودخواهی در زمینه ممانعت از ورود آب به پایین‌دست رودخانه‌های دجله و فرات علاوه بر نقض قواعد حقوق بین‌الملل در زمینه رودخانه‌های مشترک، در حال فاجعه‌آفرینی غیر قابل جبران برای سوریه، عراق و در نهایت ایران است. مشکلاتی مانند نابودی محیط زیست منطقه و بیکاری که قطعا برای خود ترکیه هم دردسر ساز خواهد شد چراکه ترکیه در همسایگی سوریه و عراق قرار دارد و از ناحیه تشدید بحران در این دو کشور، به شدت آسیب‌پذیر است.
گاپ ناقض معاهدات بین‌المللی
مدیر اسبق طرح جامع آب کشور خاطرنشان کرد: با توجه به این که رودخانه‌های دجله و فرات جزء رودخانه‌های مشترک بین‌المللی هستند، برای احداث سد بر روی آنها به دریافت مجوزهای قانونی حقوق بین‌الملل و جلب رضایت کشورهای پایین‌دست نیاز است که البته دولت ترکیه بدون اخذ مجوزهای قانونی از مجامع بین المللی چندین سد بزرگ را در قالب طرح بزرگ گاپ بر روی رودخانه‌های دجله و فرات به بهره‌برداری رسانده است. هر چند ترکیه مانند چین و فلسطین اشغالی، از جمله کشورهایی است که به کنوانسیون استفاده‌ی غیرکشتیرانی از جریان‌های آبی بین‌المللی که در سال ۱۹۹۷ در نیویورک تصویب شده و تنها عهدنامه بین‌المللی ناظر بر جریان‌های آب شیرین مشترک جهان بوده، نپیوسته است ولی این موضوع مانعی برای پیگیری این خیانت نیست. ماده ۵ این عهدنامه، کشورهایی را که از جریان‌های آب شیرین روزمینی و زیرزمینی مشترک برخوردارند، به حفاظت، استفاده و تقسیم منصفانه و معقول از آن جریان آبی متعهد می‌کند. ماده ۷ هم دولت‌ها را به خودداری از وارد کردن آسیب قابل توجه به کشورهای دیگری که از آن جریان آبی استفاده می‌کنند، ملزم می‌کند.
وی یادآور شد: پروژه مطالعات، احداث، آبگیری و بهره‌برداری از سد ایلیسو در حالی سپری شده است که بسیاری از کشورهای اروپایی مانند آلمان، اتریش و سوئیس به دلیل خسارت‌های سنگین این طرح برروی محیط زیست، کشاورزی و حیات انسانی در شهرها و روستاهای عراق، با احداث آن مخالفت کرده و از همان ابتدا از کنسرسیوم‌های مرتبط با موضوع خارج شدند.
جنگ داخلی سوریه از خشکسالی آب می خورد
فدایی‌فرد اظهار داشت: پژوهش‌های بین‌المللی نشان‌دهنده آن است که در مناطقی از سوریه و عراق که خشکسالی و کم‌آبی شدید بوده است، تمایل مردم برای پیوستن به جریانات تروریستی مانند داعش و القاعده بسیار بیشتر از سایر مناطق بوده است. در واقع بحران آب موجب افزایش بیکاری، کاهش درآمد و بحران‌های ناامنی در منطقه شده است. بنابراین یکی از مهمترین دلایل وقوع جنگ داخلی در سوریه، بهره‌برداری از سدهای مخزنی بزرگ و کوچک بر روی رودخانه فرات و تحمیل کم‌آبی و بحران آب توسط ترکیه به سوریه است. بی‌توجهی به این موضوع می‌تواند عواقب پیش‌آمده برای سوریه را در آینده نزدیک برای دیگر کشورهای منطقه نیز ایجاد کند.
بحران ریزگرد به تهران کشیده می‌شود
وی افزود: محتمل‌ترین اثر کاهش آب ورودی به عراق، از دست رفتن کشاورزی آسیب‌پذیر در عراق و افزایش بیابان‌زایی در این کشور است که اثرات جانبی آن بسیار بیش از گذشته، ایران را تحت‌تأثیر قرار خواهد داد. علاوه بر کشاورزی، عدم بازسازی خاک در میان‌رودان و خشک شدن تالاب‌ها، غیر قابل کشت شدن زمین‌های کشاورزی، پیامد سد ایلیسو و سدهای دیگر در ترکیه است. اما نگران‌کننده‌تر آن است که خشک شدن تالاب‌ها نه‌تنها ریزگردها را در ایران تشدید می‌کند، بلکه باید در آینده هجوم غبارهای نمکی به ایران از طریق ریزگردهای عراق را انتظار داشته باشیم. نمک‌هایی که ممکن است تعداد استان‌های تحت‌تأثیر در ایران را به شدت افزایش داده و علاوه بر استان‌های مرزی و غربی، حتی استان تهران را نیز تحت‌تاثیر قرار بدهد.
انرژی بدهیم، آب بگیریم
این پژوهشگر حوزه آب و محیط زیست تاکید کرد: چیزی که می‌تواند دولت ترکیه را در ارتباط با کشورهای همسایه به رفتار بهتری با دو رودخانه دجله و فرات، این شاهرگ‌های بخش میان‌رودان و تالاب‌های جنوب عراق و جنوب‌غربی ایران وادار کند، اعمال دیپلماسی قوی است. ترکیه از نظر منابع انرژی فقیر است و عراق و ایران از این نظر غنی هستند. ترکیه همچنین نیازمند مبادله‌های بازرگانی با کشورهای منطقه است و این‌ها می‌تواند دستمایه دیپلماسی قرار گیرد. از سوی دیگر، لازمه پیوستن و باقی ماندن ترکیه به اتحادیه اروپا، رعایت اصول دیپلماتیک بین‌المللی و به خصوص رعایت استانداردهای محیط زیستی است.
بی‌اعتنایی ترکیه به پیمان‌های محیط‌زیستی
وی گفت: اتحادیه‌ی اروپا در گزارش پیشرفت ترکیه برای پیوستن به آن اتحادیه که در سال ۲۰۰۶ تهیه شد، اشاره داشته که این کشور به پیمان محیط زیستی اسپو پیوسته است. اصل ۱۹ این پیمان ناظر بر اثرگذاری فرامرزی فعالیت‌ها بر محیط زیست است، ترکیه همچنین به پیمان آرهوس که حق دسترسی به اطلاعات محیط زیستی و حق مشارکت در تصمیم‌سازی‌های محیط زیستی را به رسمیت می‌شناسد، نپیوسته و قصد هم ندارد که در آینده نزدیک این کار را بکند. همچنین در سامانه قانون‌گذاری ترکیه نه ارزیابی استراتژیک اثرات محیط زیستی دیده شده و نه موضوع اثرات فرامرزی فعالیت‌های عمرانی.
فدایی‌فرد خاطرنشان کرد: اگر سوریه، عراق و ایران از اقتدار لازم برخوردار شوند و با کشورهای قدرتمند جهان رابطه سیاسی خوب داشته باشند، می‌توانند از این پیمان و پیمان‌نامه‌های دیگر برای در فشار گذاشتن ترکیه و گرفتن حقابه‌های خود استفاده کنند. در صورتی که راه‌حل‌های دیپلماتیک به نتیجه نرسد، کنوانسیون‌ها و معاهدات بین‌المللی قابل استناد خواهند بود.
آیا می‌توان آب‌های مشترک را انحصاری کرد؟
به گفته وی؛ بر اساس معاهدات بین‌المللی هیچ کشوری نمی‌تواند به تنهایی از آب رودخانه‌هایی که حوضه مشترک دارند، استفاده کند و آن‌را در انحصار خود بگیرد. معاهدات مختلفی در این زمینه از جمله معاهده سال ۱۷۹۶ لاهه، معاهده ۱۸۰۴ پاریس، معاهده ۱۸۱۵ وین، معاهده ۱۹۱۲ بارسلون و کنفرانس ۱۹۱۱ مادرید وجود دارد که همگی بر عدم ایجاد هرگونه تغییر در مجرای رود بین‌المللی تاکید دارند. توافق ۱۹۲۳ژنو نیز بر ضرورت مشورت، هنگام ایجاد تاسیسات در مجرای رود و ضرورت گفت‌وگو در صورت وارد شدن زیان به کشور دیگر تاکید دارد. در سال ۱۹۶۶ و در نشست هلسینکی هر گونه برداشت بین‌المللی از آب‌های بین‌المللی از سوی یک کشور حتی در صورتی که توافق میان کشورهای حوضه آبی نباشد را منع می‌کند.
بهره‌گیری از پتانسیل دادگاه لاهه و سازمان‌های مردم‌نهاد
مدیر اسبق طرح جامع آب کشور تصریح کرد: با توجه به این که ایران هم با خطر زیست محیطی روبه‌روست، نباید اجازه چنین اقدامی را در قبال مردمان میان‌رودان (بین‌النهرین) می‌داد. علاوه بر دیپلماسی وزارت خارجه، مردم نیز در یک فعالیت مدنی و صلح‌جویانه با هدف افزایش کیفیت ادامه زندگی و با نگاه توسعه پایدار، می‌توانند با تشکیل کمپین و امضای تومار مراتب اعتراض خود را به مجامع بین‌المللی اعلام کنند. خوشبختانه بررسی نمونه‌هایی از دست‌اندازی به رژیم آب‌های بین‌المللی که به خسارت محیط زیستی منجر شده و یا خواهند شد، گویای این است که تاکنون هر دعوای زیست‌محیطی که به دیوان لاهه ارجاع شده، با رأیی به نفع محیط زیست خاتمه یافته است.
تجربه دنیا چه می‌گوید؟
وی اضافه کرد: یکی از این نمونه‌ها، اختلاف زیست‌محیطی فرانسه و اسپانیا بود که در سال ۱۹۵۷ میان دو کشور همسایه فرانسه و اسپانیا بر سر شرایط زیست‌محیطی دریاچه لانو ایجاد شد زیرا فرانسه در صدد بهره‌برداری بیشتر از منابع آب دریاچه لانو بود. موضوع توسط اسپانیا به دیوان لاهه ارجاع شد و این دیوان با بررسی موضوع ضمن تأکید بر حق حاکمیت کامل کشورها بر منابع آب داخلی، هر گونه دست‌اندازی بر منابع آب داخلی که به خسارت زیست محیطی منجر شود را غیرمجاز دانست و فرانسه را از اجرای طرح‌های مورد نظرش منع کرد. در سال ۱۹۷۷ نیز اختلافی مشابه بین مجارستان و اسلواکی بر سر خسارات زیست محیطی طرح‌های آبی مشترک پیش آمد که در این باره نیز دیوان لاهه با حساسیت ویژه نسبت به محیط زیست به گونه‌ای رأی خود را صادر کرد که جدا از لحاظ کردن منافع کشوری خاص، منافع محیط زیست تأمین شود. ماجرای اختلاف مجارستان و اسلواکی از این قرار بود که این دو کشور در سال ۱۹۷۷ قراردادی برای اجرای یک سد در چکسلواکی و یک سد در مجارستان بستند که قرار شد در مسیر اقتصادی و با رعایت ملاحظات زیست محیطی احداث شده و مورد بهره‌برداری قرار گیرد که در سال ۱۹۹۲ مجارستان تعهدات و قرارداد گذشته را نادیده گرفت و به توسعه طرح خود روی آورد. در این خصوص نیز، دیوان لاهه بار دیگر به نفع محیط زیست رأی داد و جدا از قرارداد گذشته بین دو کشور تأکید کرد در همه طرح‌های اینچنینی لازم است ضرورت‌های حفاظت از محیط زیست لحاظ شود و دو کشور باید به تعهدات خود در قبال یک دیگر پایبند بمانند. در سال ۲۰۱۰ نیز اختلاف مشابهی بین اروگوئه و آرژانتین بر سر منابع آبی پشت سد گراند و رود بین‌المللی اروگوئه پیش آمد که آرژانتین از کشور اروگوئه به دلیل اجرای طرح‌های اقتصادی چون احداث سد و ساخت کارخانه‌های خمیر کاغذ در بالادست سد گراند که به محیط زیست خسارت وارد می‌کرد، به دیوان لاهه شکایت کرد. دیوان لاهه نیز پس از بررسی همه مستندات و با اشاره به اصول و قوانین زیست محیطی، اروگوئه را محکوم و مجبور به جبران خسارات وارده به محیط زیست کرد. حکمی که در آن بر مسائلی مثل الزام کشورها بر رعایت توسعه پایدار، توازن اکولوژیکی و توسعه منطقی اقتصادی تأکید کرده و کشور اروگوئه ملزم شد تا اقدامانی که در مسیر تخریب محیط زیست انجام داده بود را برچیند.
سدسازی از فرات تا هامون و محیط زیست ایران
فدایی‌فرد گفت: شرایط ایران باعث شده است که همین کشور ترکیه علاوه بر احداث بی‌رویه سدهای مخزنی بزرگ و کوچک بر روی سرشاخه‌های دجله و فرات، اقدامات توسعه‌ای بسیار مخرب دیگری را بر روی سرشاخه‌های ارس واقع در شمال‌غرب ایران نیز به اجرا بگذارد که می‌تواند مشکلات بسیار زیادی را برای کشورهای پایین دست از جمله ایران، آذربایجان و ارمنستان بوجود آورد. متاسفانه همین شرایط ناگوار برای رودخانه‌های هامون و هیرمند در شرق کشور هم رقم خورده است و کشور افغانستان نیز سدهایی را بر سرشاخه‌های این رودخانه‌های مشترک به بهره‌برداری رسانده و چند سد نیز در دست احداث دارد که عواقب نامناسبی را برای مناطق شرق و جنوب‌شرق کشور رقم خواهد زد. هم‌چنان که مشهود است علاوه بر بحران‌های زیست محیطی که عوامل داخلی دارند، بحران‌های زیست محیطی حاصل از عوامل خارجی دست به دست هم داده‌اند تا وضعیت محیط زیست ایران را وخیم کند.
صیانت از فضای واقعی واجب‌تر است یا فضای مجازی؟
وی تاکید کرد: علیرغم وجود مشکلات عدیده محیط زیستی، اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، سیاسی و حتی امنیتی در کشور، متاسفانه دولت انقلابی از زمان روی کار آمدن، خود را درگیر سفرهای استانی کرده است. مجلس انقلابی نیز به نوبه خود به جای صیانت از فضاهای واقعی جامعه، در پی صیانت از فضای مجازی، تعدد زوجات است. این در حالی است که فقر مردم نیز به نوبه خود، نابود کننده محیط زیست هر سرزمینی است.
این پژوهشگر حوزه آب و محیط زیست با استناد به سخنان امام علی (ع) گفت: حضرت امیر در بخش پایانی نامه ۵۳ نهج‌البلاغه (عهد نامه مالک اشتر) می‌فرماید: «وَإِنَّمَا یُؤْتَى خَرَابُ الاَْرْضِ مِنْ إِعْوَازِ أَهْلِهَا، وَإِنَّمَا یُعْوِزُ أَهْلُهَا لاِِشْرَافِ أَنْفُسِ الْوُلاَةِ عَلَى الْجَمْعِ» یعنی ویرانی زمین از تنگدستی مردم آن سرزمین حاصل می‌شود و مقصر تنگدستی مردم، حاکمان آن سرزمین هستند چون ثروت و منافع را فقط برای خود می‌خواهند.
وی ادامه داد: کشورهای جنوب خلیج‌فارس این توصیه امام اول شیعیان را سرلوحه حکومت خود قرار داده و مردم فقر سرزمین‌های خود را به رفاه حداکثری رسانده‌اند. عربستان‌سعودی علیرغم اینکه به لحاظ منابع و ذخایر نفت در رتبه‌های اول جهان قرار دارد ولی برای بهره‌برداری از انرژی‌های تجدیدپذیر سرمایه‌گذاری‌های بسیار زیادی را انجام داده است و در این خصوص هم‌اکنون در رتبه‌های اول جهانی قرار دارد. ترکیب فناوری نمک‌زدایی و فناوری انرژی خورشیدی برای نخستین‌بار در یک پروژه بزرگ انرژی تجدیدپذیر در عربستان‌سعودی رقم خورده است و این کشور از همین طریق و با شیرین‌سازی آب دریا، بزرگترین مزارع پیشرفته کشاورزی را ایجاد کرده و ضمن تامین نیازهای خود، توسعه صادرات محصولات کشاورزی را در دستور کار قرار داده است. این در حالی است که مطابق آمار و اطلاعات منتشر شده از شاخص‌های اقتصادی، مردم ایران در طی پنجاه سال گذشته هیچگاه تا این اندازه فقیر نبوده‌اند، و از آن بدتر این که بر اساس شاخص فلاکت، اختلاف طبقاتی نیز در ایران به شدت افزایش یافته است، انتظار بهبود شرایط محیط زیست کشور بیهوده است. از سوی دیگر، باید گفت که برای مقاومت در برابر کشورهای متخاصم بر محیط زیست نیاز به اقتدار بین‌المللی است که لازمه آن حفظ سرمایه‌های اجتماعی و پشتوانه‌‌های مردمی است.
کارشناس مسائل آب: سدسازی ترکیه مشکل تامین آب عراق و سوریه را حل می‌کند
عارفه دلیباش، کارشناس مسائل آب و تغییرات اقلیمی ترکیه‌ای در ارتباط با تاثیرات مثبت سد «ایلیسو» بر کشورهای همجوار پایین دستی کشورش، تاکید کرد که این سدسازی‌ها فرصتی در زمینه تامین آب برای سوریه و عراق در دوره‌های خشکسالی ایجاد کرده است.
استانبول شاهین دمیر خبرگزاری آناتولی
عارفه دلیباش، کارشناس ترکیه‌ای مسائل آب و تغییرات اقلیمی و دستیار مسئول هماهنگی سیاست خارجه مرکز مطالعات ایران «ایرام» در آنکارا در مصاحبه اختصاصی با بخش فارسی خبرگزاری آناتولی به ارزیابی سدسازی ترکیه و تاثیر آن بر کشورهای همجوار پایین دستی، مدیریت آب ایران در مناطق مختلف این کشور از جمله دریاچه ارومیه، زاینده رود اصفهان و خوزستان و همچنین مناقشات تهران و بغداد بر سر بحران آب در منطقه پرداخت.
این کارشناس سیاست‌های انرژی و آب «ایرام» در ارتباط با سدسازی ترکیه در جنوب شرق کشور و همچنین نقش آن در ایجاد نظم برای تامین آب کشورهای همجوار پایین دستی مانند عراق و سوریه گفت: سیاست فرامرزی آبی ترکیه بر مبنای استفاده به حق، عاقلانه و بهینه استوار است. مقامات ترکیه در چارچوب اصول همسایگی نیک از دهه ۵۰ میلادی با سوریه و از دهه ۸۰ میلادی با مقامات عراق در این باره گردهم آمده و در راستای همکاری دو جانبه تفاهم‌نامه‌هایی را منعقد کرده‌اند. امروزه این همکاری‌ها به ویژه با عراق ادامه دارد.
وی با بیان این که ترکیه به ویژه در تمامی مراحل ساخت سد «ایلیسو» با تمرکز بر همکاری با کشورهای همجوار پایین دستی، ابعاد انسانی در استفاده از منابع آبی را مورد توجه قرار داده است، اظهار داشت: به طور مثال آب گیری سد که قرار بود در مارس ۲۰۱۸ انجام شود، به دلیل خشکسالی و در راستای نیاز و مطالبات عراق، در سه دوره مختلف انجام شده بود. ترکیه در این دوره با توجه به نیازهای عراق بخش عظیمی از تولیدات انرژی برق‌آبی را متوقف کرده و متحمل زیان‌های اقتصادی شده است.
دلیباش با بیان اینکه سد ایلیسو جریان رود دجله را منظم خواهد کرد، گفت: این اقدام در زمینه تامین آب مورد نیاز، به عراق در فصول گرما کمک خواهد کرد. در این راستا، احداث سد کبان توسط ترکیه آغازگر دوره جدید در حوضه آبی دجله و فرات شده است. این سد با منظم کردن جریان آب فرات بر تاسیسات ذخیره آب کشورهای همجوار پایین دستی تاثیر مثبت گذاشته و فرصتی در زمینه تامین آب برای سوریه و عراق در دوره‌های خشکسالی ایجاد کرده است.
کارشناس ایرام در ارتباط با ادعاهای برخی از کارشناسان ایرانی در مورد «تبعات» پروژه‌های سدسازی جنوب شرق ترکیه بر منطقه گفت: بر خلاف این اظهارات، سرانه مصرف آب تعیین شده در ترکیه حدود ۱۳۴۰ مترمکعب بوده و کشور‌مان از لحاظ شاخص «فالکن‌مارک» در دسته کشورهایی که با مشکل کمبود آب مواجه است، قرار دارد. حدود چهل درصد از ظرفیت آبی ترکیه از آب‌های فرامرزی تشکیل می‌شود، بنابرین بهره‌برداری از این آب‌ها توسط ترکیه که با مشکل کمبود آب فزاینده مواجه است، اهمیت دارد.
این کارشناس مشکل آب در منطقه را امر بدیهی دانست و ادامه داد: به نظرم این مشکل به نحوی که ایران ادعا می‌کند از سیاست‌های ترکیه به عنوان کشور بالادستی رودهای دجله و فرات ناشی نشده، بلکه در نتیجه سیاست‌ها و مدیریت آبی اشتباه کشورهای منطقه از جمله ایران و عراق حاصل شده است.
– ایران در مورد سد ایلیسو در پی انحراف افکار عمومی داخلی و بین‌المللی است
او در ارتباط با طرح پیوسته مسئله سد ایلیسو از طرف مقامات و کارشناسان ایرانی گفت: این سد در مراحل آغاز و پایان احداث مورد توجه رسانه‌های ایران قرار گرفت. در بررسی گزارش‌ها و اخبار مرتبط با آن، با زبان تند و اتهامات جدی علیه آن برخورد می‌شود. به نظرم هدف از طرح پیوسته این مسئله، انحراف افکار عمومی علیه ترکیه و همچنین تلاش راهبردی برای تغییر جهت اذهان عمومی بین‌المللی در مسئله بحران آب بین ایران و عراق به سمت ترکیه است.
وی در مورد اتهام ترکیه در مسئله قطعی آب خوزستان و ایجاد ریزگردها در این منطقه اظهار داشت: ایران از سال ۲۰۱۰ علل مختلفی در ارتباط با طوفان‌های شن و ریزگرد و خسارات ناشی از آن عنوان می‌کند. از سال ۲۰۱۷ نیز روند سدسازی ترکیه بر روی رودهای فرات و دجله را علت اصلی این مسئله اعلام می‌کند. از سوی دیگر بر اساس اظهارات مقامات ترکیه بر خلاف ادعای ایران از سال ۲۰۱۳ به این سو کاهشی در میزان این طوفان‌ها ایجاد شده است. مبدا طوفان‌های ایران، عراق، سوریه، عربستان سعودی و حتی مصر و لیبی است. همچنین سیاست‌های اشتباه ایران در زمینه مدیریت آب موجب افزایش بیابان‌زایی و افزایش طوفان‌های شن و ریزگرد در این کشور شده است.
– مناقشات آبی تهران و بغداد
کارشناس سیاست‌های آب ایرام در رابطه با قطعی آب در استان دیاله در فصل تابستان به دلیل اقدامات ایران، گفت: بحران داخلی آب و سیاست‌های ایران در این زمینه پیامدهای منفی بر روابط این کشور با عراق به عنوان کشور همجوار پایین دستی ایجاد کرده است. البته این مسئله ریشه در گذشته دارد. تقریبا تمامی نیازهای آب عراق از رود دجله و فرات تامین می‌شود و ایران نیز یک کشور مهم همجوار حوضه آبی این دو رود است. سرچشمه‌های اصلی تامین آب رود دجله نیز در ایران قرار دارد.
احداث سدهای متعدد ایران بر روی این آبراهه ها از گذشته تاکنون ضمن ایجاد مشکلات در روابط دو کشور یکی از عناصر اصلی مهم بحران آب در عراق است. ایران برای انتقال آب به مناطق مرکزی سدسازی و عراق نیز برای متوقف کردن جریان آب آن را به حوضه‌های آبی دیگر منتقل می‌کند. این موضوع خود به تعمیق بحران کم آبی عراق دامن می‌زند.دلیباش گفت: در این راستا، قطعی آب رودخانه‌ها توسط ایران در ماه‌های تابستان عراق را با مشکلات زیادی مانند تامین آب کشاورزی و افزایش بیابان‌زایی مواجه می‌کند. بحران سلامتی و آب در شهر بصره در سال ۲۰۱۸ مصداق بارز مشکلات ناشی از این اقدامات است.وی بیان کرد: از طرفی سدهای داریان و گاران ایران بر روی مسیر رود دیاله جریان آن را تا ۷۵ درصد کاهش داده و موجب از بین رفتن بخش عمده ظرفیت تولید برق آبی و تامین آب سدهای «دربندیخان» و «حمرین» عراق شده است. تولید برق عراق به دلیل نقص زیرساختی، عدم نگهداری و کم بودن جریان آبی سدها در حد مطلوب نبوده و بدین دلیل از کشورهای همسایه مانند ایران در این زمینه واردات برق انجام می‌هد. این مسئله همچنین می‌تواند موج‌های مهاجرتی جدید به دلیل مشکلات محیط زیست را ایجاد کند.- اقدامات ایران برای جبران کم آبیاین کارشناس مسائل ژئوپولتیک ترکیه‌ای با بیان این که ایران به لحاظ جغرافیایی در یکی از کم‌آب‌ترین مناطق جهان قرار دارد، گفت: ایران سیاست آبی خود را بر مبنای سدسازی متعدد، انتقال آب بین حوضه‌ای و افزایش استفاده از منابع آب زیرزمینی بنا نهاده است. از سوی دیگر ایران برای رفع معضل «ورشکستگی آبی» به منابع آبی غیرسنتی روی آورده است. هم اکنون بر روی تحقق پروژه‌های نمک‌زدایی آب خلیج سرمایه‌گذاری می‌کند. از سوی دیگر ایران در این راستا در همکاری با کشورهای همسایه واردات آب را در دستور کار قرار داده و در این زمینه با تاجیکستان به توافقات مهمی دست یافته است.وی در رابطه با مسئله قطعی آب در خوزستان و خشک شدن بستر آب زاینده رود گفت: با توجه به کمبود آب در برخی از مناطق پرجمعیت ایران از دهه ۷۰ میلادی با تشکیل حوضه‌های آبی روند انتقال بین این حوضه‌ها را آغاز کرد. هرچند که این فرآیند در کوتاه مدت به عنوان یک جایگزین مناسب دیده می‌شود، اما در بلند مدت با افزایش تقاضای آب به دنبال زیاد شدن شمار جمعیت این حوضه‌ها، تغییر اقلیمی، کاهش کیفیت آب و مدیریت نامناسب آن این فرآیند از مسئله آب را به یک مشکل لاینحل تبدیل می‌کند. این مورد از اصلی ترین علل اعتراضات اخیر در اصفهان محسوب می‌شود. ایران به رغم وجود مشکلات در حوضه‌های آبی به روند انتقال بین حوضه‌ای ادامه می‌دهد.دلیباش گفت: در کنار آن، به موضوعاتی مانند بهره‌وری و استفاده از فناوری‌های جدید در صرفه‌جویی آب توجه نشده و به کاشت محصولات کشاورزی و توسعه بخش صنعتی پرمصرف آب ادامه داده شده است.- اعتراضات کشاورزان در اصفهان و مدیریت ناکارآمد منابع آبیاین کارشناس مشکلات آب ناشی از خشک شدن زاینده رود و عدم تخصیص آب مورد نیاز کشاورزی از جمله برای کاشت گندم در فصل پاییز را از مهمترین علل اعتراضات در شهر اصفهان دانست و گفت: مدیریت ناکارآمد منابع آبی، قطعی آب و انتقال آن به یزد از دیگر موارد مورد اعتراض مردم هستند. کشاورزان اصفهانی همچنین استفاده حق‌آبه‌شان از سوی صنایع فولاد و ذوب آهن که معمولا بنا بر این است که در مناطق ساحلی تاسیس شوند، را یک اقدام تبعیض آمیزانه ارزیابی می‌کنند.
وی با اشاره به برگزاری اعتراضات در رابطه با مشکلات قطعی آب در مناطق مختلف ایران، ادامه داد: در تظاهرات ماه جولای در خوزستان نیز شاهد روند مشابهی بودیم. در این جا نیز در کنار مسائل مشابه، عدم اجرای وعده‌های مسئولین برای رفع این معضل وجود دارد. این اعتراضات که طی سالهای اخیر ادامه دارد، با مداخله شدید نیروهای امنیتی مواجه شده و به پایان می‌رسد.دولت ایران هر چند که بزرگترین خشکسالی نیم قرن اخیر در این کشور را عامل مشکلات مذکور عنوان می‌کند، به نظرم مدیریت ناکارآمد منابع آبی و عدم وجود یا نقص سیاست‌های متناسب با تغییرات اقلیمی به عنوان ضریب خطر، به افزایش مشکلات کم آبی این کشور دامن زده است.وی در ارتباط با مورد حمله قرار گرفتن خطوط انتقال آب از اصفهان به یزد گفت: یکی از نارضایتی‌های کشاورزان اصفهانی انتقال آب اصفهان به عنوان حق‌آبه خود به یزد است که قدمت این موضوع به دوره ریاست جمهوری محمد خاتمی و آغاز این طرح می‌رسد. اقدام خرابکاری در انتقال خطوط آبی را نیز بخشی از اعتراضات مردم به مسائل مذکور می‌دانم.- روند احیای دریاچه ارومیهکارشناس مسائل آب ایرام در ارتباط با میزان تحقق سیاست‌های دولت ایران در قبال احیای دریاچه ارومیه گفت: در دوره ریاست جمهوری محمود احمدی‌نژاد اعلام شده بود که به دلیل خشک شدن ۸۰ درصد دریاچه برخی از طرح‌های سدسازی لغو خواهد شد، اما این وعده‌ها عملی نشدند. احیای دریاچه ارومیه همچنین یکی از وعده‌های انتخاباتی حسن روحانی در انتخابات ریاست جمهوری بود. در ادامه طرح ده ساله احیای دریاچه ارومیه در سال ۲۰۱۳ کلید خورد و در سال ۲۰۱۹ در نتیجه بارش‌های زیاد در سال ۲۰۱۹ سطح آب دریاچه تا حدی افزایش پیدا کرد.اما موضوع مهم این است که سهم این برنامه در افزایش میزان سطح آب چقدر بوده است. بر اساس اظهارات مقامات ایرانی در ماه‌های گذشته روند احداث تونل‌های انتقال آب به دریاچه ارومیه تسریع یافته است. ابراهیم رئیسی رئیس جمهور ایران نیز بر موضوع احیای دریاچه ارومیه تاکید دارد. از سوی دیگر انتشار نمک و غبار بخش‌های خشک شده این دریاچه در اثر وزش باد سنگین در این منطقه باعث نگرانی‌ها شده است. این حادثه تنها یکی از بلایای طبیعی در اثر خشک شدن دریاچه ارومیه است.وی در مورد مهمترین علل خشک شدن دریاچه ارومیه نیز گفت: عدم مدیریت موثر حوضه آبی سدسازی‌های متعدد بر روی رودخانه‌های منتهی با دریاچه، نواقص فنی این سدها، انتقال آب به مناطق دیگر، توسعه حوزه فعالیت‌های کشاورزی به عنوان اصلی‌ترین عنصر کسب درآمد منطقه، عدم وجود روش‌های آبیاری مدرن و همچنین کشت محصول پرمصرف آب از مهمترین علل پدیده خشک شدن دریاچه ارومیه است. همچنین تحقیقاتی در رابطه با گذرگاه موجود بر روی دریاچه نشان می‌دهد که این گذرگاه تاثیرات منفی بر روی کیفیت آب دریاچه گذاشته است.- نقش ۸۰ درصدی عوامل انسانی در خشک شدن دریاچه ارومیهدلیباش گفت: تداوم خشکسالی در این منطقه به عنوان عامل غیرانسانی در این روند تاثیر داشته است. اما تحقیقاتی که در سال ۲۰۱۸ انجام شد، نشان داد که خشک شدن دریاچه ۸۰ درصد به دلیل عوامل انسانی و ۲۰ درصد به دلیل تغییرات اقلیمی محقق شده است.
وی در رابطه با اظهارات برخی از کارشناسان و مردم منطقه که معتقدند «دریاچه ارومیه عمدا خشکانده می‌شود«، گفت: مناطق اطراف این دریاچه ترک‌نشین هستند و دریاچه را به عنوان یکی از نمادهای هویت ترک می‌دانند. برخی معتقدند که حاکمیت در راستای تغییر ساختار جمعیتی این مناطق قصد دارد، با بی اعتنایی نسبت به خشک شدن دریاچه ارومیه، مانع فعالیت‌های کشاورزی و در نتیجه مهاجرت مردم بومی شود.همچنین عنوان می‌شود که امراض احتمالی ناشی از خشک شدن این دریاچه بخشی از سیاست‌های آسیمیلاسیون فرهنگی مردم این منطقه است. یک دیگر از مواردی که ادعا می‌شود وجود منابع اورانیوم غنی در اطراف این دریاچه بوده و برای استخراج باید آب آن خشک شود. صحت هیچ یک از این ادعاها فعلا اثبات نشده است.دلیباش افزود: از سوی دیگر تهران علت اصلی این پدیده را بیش از عوامل انسانی، تغییرات اقلیمی و کاهش میزان بارندگی و وقوع خشکسالی در پرتوی آن اعلام می‌کند. برخی مسئولین ایرانی نقش خشکسالی در روند خشک شدن دریاچه را ۸۵ درصد اعلام می‌کنند. در یکی از تحقیقاتی که توسط وزارت نیروی ایران انجام گرفته، دلایل کاهش حجم آب دریاچه ارومیه ۶۷ درصد خشکسالی، ۲۷ درصد نحوه آبیاری کشاورزی سنتی و ۶ درصد به دلیل وجود سدهای منطقه عنوان شده است.