توحید افعالی در سوره توحید

۵ زبان expa ded collapsed

توحید افعالی

توحید اَفعالی، باور به اینکه هر چیزی در جهان اتفاق می‌افتد، حتی افعال دیگر موجودات، فعل خدا است. برطبق توحید اَفعالی هر عملی که از هر موجودی سر می‌زند، با نیرو و اراده خدا انجام می‌شود. علمای مسلمان بر توحید افعالی دلایل عقلی و قرآنی مطرح کرده‌اند. از جمله آنها آیاتی است که در آنها خداوند آفریننده همه چیز معرفی شده است.

اشاعره با استناد به توحید اَفعالی، انسان را موجودی مختار نمی‌دانند. معتزله توحید افعالی را می‌پذیرند؛ اما افعال اختیاری انسان را فعل خدا نمی‌دانند و فقط به خود انسان نسبت می‌دهند. شیعیان امامیه هردو دیدگاه را نادرست می‌دانند و براین باورند که توحید افعالی با اختیار انسان ناسازگار نیست. آنها افعال اختیاری انسان را در طول فعل خداوند می‌دانند و آنها را هم به خدا و هم به انسان نسبت می‌دهند.

توحید در خالقیت و توحید در رُبوبیّت از اقسام توحید افعالی و توکل بر خدا و توحید در عبادت از آثار توحید افعالی‌ به شمار می‌روند.

محتویات

معنای توحید اَفعالی

علمای مسلمان، توحید را به توحید ذاتی، توحید صفاتی، توحید عبادی و توحید اَفعالی تقسیم کرده‌اند.۱ به گفته مرتضی مطهری، توحید افعالی به معنای باور به این مسئله است که همه نظام‌های علّی و معلولیِ موجود در جهان و هرچیزی که در جهان اتفاق می‌افتد، فعل خدا است. همچنین هیچ موجودی به صورت مستقل نمی‌تواند فعلی انجام دهد و همه موجودات در انجام کارهای خود به فعل خدا و اراده او وابسته‌اند.۲

برپایه توحید افعالی همان‌طور که خداوند در ذاتش شریکی ندارد، در فاعلیت هم شریک ندارد؛ یعنی هرکاری که هر مخلوقی انجام می‌دهد، فعل خدا است.۳ توحید افعالی مانند توحید ذاتی و صفاتی از مراتب نظری توحید است؛ یعنی به حوزه باورهای انسان تعلق دارد؛ برخلاف توحید عبادی که به حوزه اعمال مربوط می‌شود.۴

گفته شده در منابع کلامی قدیمی و برخی منابع متأخر، عناوینی همچون توحید افعالی یا توحید در خالقیت و ربوبیت مشاهده نمی‌شود و این مسئله تحت عناوینی مانند خلق اعمال، صانع عالم، قادر مرید و … مطرح شده است؛ اما در برخی از آثار معاصر، توحید افعالی در کنار توحید ذاتی و صفاتی بحث و بررسی شده است. در برخی از آثار نیز توحید افعالی، در ضمن توحید در خالقیت، ربوبیت،‌ حاکمیت و تشریع و… مطرح شده است.۵

اقسام توحید افعالی

در برخی از کتاب‌های کلامی با عنوان‌های توحید در خالقیت و توحید در رُبوبیّت از توحید اَفعالی بحث می‌شود.۶ توحید در خالقیت به این معنا است که همه موجودات جهان را خداوند آفریده است؛۷ حتی آنها که به وسیله موجودات دیگر به وجود آمده‌اند، مخلوق خداوندند.۸ توحید در ربوبیت به معنای آن است که خداوند تدبیرکننده جهان و همه موجودات آن است؛ یعنی نظمی در جهان بر قرار می‌کند که جهان و موجودات آن به غایتی که برای آنها درنظر گرفته شده است، برسند.۹

به‌گفته علی ربانی گلپایگانی از جمله آیاتی که بر توحید خدا در خالقیت دلالت دارند، آیات ۱۶ سوره رعد، ۶۲ سوره زُمَر و ۶۲ سوره غافر است که در آنها خدا وند «خالقُ کلِّ شیءٍ» (آفریدگار همه چیز)، معرفی شده است.۱۰ برخی از آیاتِ بیان‌کننده توحید در ربوبیت هم عبارت است از آیه ۵۴ سوره اعراف: «أَلَا لَهُ الْخَلْقُ وَالْأَمْرُ‌؛ آگاه باشید كه آفرینش و تدبیر به او اختصاص دارد». همچنین آیه ۵۰ سوره طه: «رَ‌بُّنَا الَّذِي أَعْطَىٰ كُلَّ شَيْءٍ خَلْقَهُ ثُمَّ هَدَىٰ؛ پروردگار ما كسى است كه همه چیز را آفرید؛ آنگاه هدایت کرد».۱۱ دو آیه اخیر هم توحید در خالقیت و هم توحید در ربوبیت را بیان کرده است.۱۲

دلایل عقلی توحید افعالی

یکی از دلایل فیلسوفان مسلمان بر توحید اَفعالی این است که اولا همه موجودات جهان باواسطه یا بی‌واسطه مخلوق خداوندند. ثانیا علتِ علتِ چیزی علت آن چیز است. بنابراین خداوند علت همه مخلوقات در عالم هستی است.۱۳

به باور محمدتقی مصباح یزدی، برپایه اندیشه صدرالمتألهین و مبانی حکمت متعالیه، دلیل محکم‌تری برای این مسئله می‌توان مطرح کرد؛ به این نحو که همه علت‌ها و معلول‌ها هیچ استقلالی در وجود خود ندارند و در همه شئونشان به خداوند وابسته‌اند. بنابراین ممکن نیست موجودی بتواند کاری را به صورت مستقل و بی‌نیاز از خدا انجام دهد. در نتیجه هر آفرینشی کار خدا است.۱۴

شواهد قرآنی

برای اثبات توحید اَفعالی، به برخی آیات قرآن و روایات هم توسل می‌شود. مرتضی مطهری در بحث از توحید افعالی، آیه ۱۱۱ سوره اِسراء را شاهد گرفته است.۱۵ در این آیه آمده است: «وَقُلِ الْحَمْدُ لِلَّـهِ الَّذِي لَمْ يَتَّخِذْ وَلَدًا وَلَمْ يَكُن لَّهُ شَرِ‌يكٌ فِي الْمُلْكِ وَلَمْ يَكُن لَّهُ وَلِيٌّ مِّنَ الذُّلِّ» ( بگو: «ستايش خدايى را كه نه فرزندى گرفته و نه در جهاندارى شريكى دارد و نه خوار بوده كه نياز به‌ دوستى داشته باشد). او همچنین عبارت «لاحَوْلَ وَلا قُوَّةَ الّا بِاللَّهِ» (هیچ نیرو و توانى جز به وسیله خداوند نیست) را از مؤیدات توحید افعالی دانسته است.۱۶

به باور محمدتقی مصباح یزدی، در آیه ۲۲ سوره انبیاء (‏‏لَوْ‏‎ ‎‏کَانَ فِیهِمَا آلِهَةٌ إلاَّ اللّٰهُ لَفَسَدَتَا؛ اگر در آنها زمين و آسمان‌ جز خدا، خدايانى ديگر وجود داشت، قطعاً زمين و آسمان‌ تباه مى‌شد‏‏) برهانی در اثبات توحید افعالی آمده است.۱۷ وی دلیل عقلی موجود در این آیه به شکل زیر صورت‌بندی کرده است:

دو نتیجه توحید افعالی

در برخی کتاب‌های کلامی، نتایجی برای توحید افعالی بیان شده است که توحید در عبادت و توکل بر خدا از جمله آنها است. به باور محمدتقی مصباح یزدی، کسی که به توحید افعالی اعتقاد دارد، هیچ موجودی را جز خدا شایسته پرستش نمی‌داند؛ زیرا تنها موجودی می‌تواند پرستش شود که خالق و رَبّ انسان باشد.۱۹

همچنین به گفته وی، از آنجا که در توحید افعالی، تنها خداوند در جهان هستی به صورت مستقل تأثیرگذار است، تنها به او می‌شود تکیه کرد.۲۰ او می‌گوید: در آیه ۴ سوره حمد که می ‌گوید: اِیّاکَ نَعبُدُ وَ اِیّاکَ نَستَعین» (تنها تو را می‌پرستیم و تنها از تو یاری می‌جوییم)، این دو نتیجه توحید افعالی بیان شده است.۲۱

نسبت توحید افعالی با اختیار انسان

فرقه‌ها و مذاهب اسلامی گرچه توحید افعالی را می‌پذیرند، درخصوص رابطه آن با اختیار انسان اتفاق‌نظر ندارند.۲۲ اشاعره می‌گویند: ازآنجاکه علتی جز خدا وجود ندارد، انسان علت افعال خود نیست و افعال او در واقع افعال خداوندند.۲۳ معتزله معتقدند خداوند افعال انسان را به خود آنها واگذار کرده است. بنابراین افعال اختیاری انسان مخلوق خداوند نیست.۲۴ شیعیان امامی بر این باورند که انسان مختار است و افعال او واقعا کارهای او هستند؛ اما او در انجام‌دادن آنها علت مستقل نیست و خداوند علت مستقل همه افعال او است.۲۵

به باور متکلمان شیعه، نظریه اشاعره مستلزم این است که انسان موجودی مختار نباشد و این با مسائلی چون تکلیف‌هایی که خداوند برعهده انسان گذاشته و عذاب و پاداش اخروی سازگاری ندارد.۲۶ همچنین دیدگاه معتزله با توحید در خالقیت و فراگیربودن قدرت خداوند منافات دارد.۲۷ به عقیده شیعیان توحید افعالی ازآن‌رو با اختیار انسان در تعارض قرار نمی‌گیرد که افعال انسان در طول فعل خداوند است. بنابراین آنها را هم می‌توان فعل خدا دانست و هم فعل انسان.۲۸

کتاب‌شناسی

درباره توحید افعالی آثاری چند به صورت مستقل چاپ شده‌اند که برخی از آنها از این قرار است:

توحید افعالی در سوره «توحید»

به گزارش خبرنگار خبرگزاری رسا در اصفهان، حضرت آیت الله حسین مظاهری در سلسله جلسات تفسیر قرآن که هر روز صبح در مسجد امیرالمؤمنین(ع) جی برگزار می شود، با اشاره به ویژگیهای ذات باری تعالی و قدرت او، گفت: بشر با تمام علمی که دارد از خلق یک جاندار عاجز است.

وی با مرور مباحث روزهای گذشته که راجع به تفسیر سوره مبارکه توحید بود، افزود: زمانی که انسان از عبارت «ایاک نعبد» استفاده می کند در حقیقت به توحید عبادی اقرار می کند و زمانی عبارت «ایاک نستعین» را به کار می برد در حال اقرار کردن به توحید افعالی است، توحیدی که باور کردن آن بسیار مشکل است.

حضرت آیت الله مظاهری ادامه داد: عقیده داشتن به توحید افعالی و اقرار کردن به آن آسان است ولی نمی توان به آسانی آن را باور و بر اساس آن باور عمل کرد، تنها با ریاضتها و عبادتهای مختلف قابل حصول است، باید کاری کنیم که مسبب الاسبابی خداوند را درک کنیم، این کار بسیار مشکلی است، تلاش و تهجد می طلبد.

رییس حوزه علمیه اصفهان با اشاره به اقسام توحید افعالی ابراز کرد: یکی از اقسام توحید افعالی، توحید در ربوبیت است و توحید در ربوبیت یعنی تربیت همه اجزای عالم مخصوص خداوند است و هیچ کس و هیچ چیز بدون اذن خداوند نمی تواند در تکوین موجودات عالم دخالت کند، در دعای ابوحمزه ثمالی به این واژه «ربّ» که بسیار مهم است، توجه ویژه ای شده است و این توجه به خاطر اهمیت بسیار بالای توحید افعالی در اعتقادات اشخاص است.

استاد اخلاق حوزه علمیه به دومین قسم از اقسام توحید افعالی اشاره کرد و گفت: توحید در خلق، یعنی انسان باد تمام وجودش آیه شانزدهم سوره رعد که می فرماید «…قُلِ اللَّهُ خَالِقُ کُلِّ شَیْءٍ وَهُوَ الْوَاحِدُ الْقَهَّارُ» درک کند.

وی علم امروز بشر را در برابر علم خداوند ناچیز تلقی کرد و افزود: علم خیلی تلاش می کند که خالق شود ولی هرگز نتوانسته به این مهم برسد، با وجود این همه موشک، با وجود این همه تجهیزات هنوز علم بشر امروزی خالق نیست.

حضرت آیت الله مظاهری ادامه داد: بشر امروز توانسته گندمی درست کند که همه ویژگیهای گندم عادی را داشته باشد ولی هرگز نتوانسته کاری کند که این گندم رشد کند و تبدیل به خوشه گندم شود، هرگز نتوانسته و نخواهد توانست چرا که حیات بخشی مخصوص خداوند است.

رییس حوزه علمیه اصفهان با اشاره به گوسفندان شبیه سازی شده توضیح داد: گوسفندانی درست کرده اند که پدر و مادر ندارند ولی همان گوسفند از سلول زنده گوسفند دیگر گرفته شده، که اگر این سلول نباشد، شبیه سازی گوسفند به هیچ عنوان مقدور نیست، حتی ممکن است بشود انسانی را شبیه سازی کرد ولی اصل همان انسان هم سلول زنده ای است که خداوند خالق آن بوده است.

استاد اخلاق حوزه علمیه انسان را به عنوان خالق ذهنی معرفی کرد و اظهار کرد: انسان به عنوان خالق در ذهن خودش مطرح است، با توجه به چیزی آن را خلق می کند و با برداشتن توجهش آن چیز را معدوم می کند، مسأله این جا است که این خلق تأثیری در عالم وجود ندارد و به منزله سراب است.

حضرت آیت الله مظاهری در پایان با اشاره به سخن حضرت موسی(ع) گفت: وقتی فرعون از حضرت موسی(ع) در مورد پروردگار سؤال پرسید، حضرت موسی(ع) جواب کوبنده ای به ایشان دادند و فرمودند« قَالَ رَبُّنَا الَّذِی أَعْطَى کُلَّ شَیْءٍ خَلْقَهُ ثُمَّ هَدَى» یعنی«خداوند خلق هر چیزی را به او داد و سپس او را هدایت کرد».۲۰۱۸۶۷ب۱