استدراج چیست

۵ زبان expa ded collapsed

استدراج

اِسْتِدْراج یا اِمْلاء یا اِمْهال از سنت‌های الهی، به‌معنای نزدیک‌شدن تدریجی به عذاب الهی است. استدراج ویژه کافران و گناهکارانی است که شکر نعمت‌های خدا را به‌جا نمی‌آورند و هرچه بیشتر گناه می‌کنند، نعمت‌های بیشتری به آنها داده می‌شود تا از این طریق بر غرور و غفلت‌شان افزوده شود و در نتیجه به عذاب دردناک‌تری مبتلا شوند.

برخورداری از نعمت‌ها به‌خودی‌خود نشان‌دهنده استدراج نیست؛ بلکه عکس‌العمل انسان دربرابر آنها تعیین می‌کند که گرفتار استدراج شده است یا خیر: اگر آدمی به جای شکر در برابر خدا، فسق و کفر بورزد اما همچنان نعمتش افزون شود، او گرفتار استدراج شده است.

محتویات

استدراج، نزدیک‌شدن تدریجی به عذاب خدا

«هرگاه بنده‌ای گناه کند، اما در مقابل، نعمت او زیاد گردد و این نعمت، او را از استغفار باز دارد، این استدراج است و آن فرد از آنجا که نمی‌داند، به‌تدریج گرفتار می‌شود».

«استدراج» اصطلاحی است برگرفته از قرآن.۱ که به معنای نزدیک‌شدن تدریجی به چیزی است.۲ استدراج در فرهنگ اسلامی از سنت‌های الهی است، به این معنا که خداوند گناهکاران بی‌پروا را به‌تدریج به عذاب گرفتار می‌کند؛ یعنی هرچه بیشتر گناه می‌کنند، نعمت‌های بیشتری به آنها می‌دهد و آنها بدین سبب بیشتر دچار غرور و غفلت می‌شوند و درنتیجه عذاب سخت‌تری خواهند داشت.۳

مفهوم استدراج در قرآن دو بار به صورت فعل «سَنَسْتَدْرِجُهُم» (به‌تدریج آنها را گرفتار می‌کنیم) به‌کار رفته است: یکی سوره اعراف، آیه ۱۸۲ و دیگری سوره قلم، آیه ۴۴. هر دو آیه هم درباره کافران است.۴ در آیه ۱۸۲ سوره اعراف چنین آمده است:‌ «آنها که آیات ما را تکذیب كردند، به‌تدریج از جایی كه نمی‌‏دانند، گرفتار مجازاتشان خواهيم كرد.»

مفاهیم قرآنی بیان‌کننده استدراج

در آیات دیگری از قرآن هم بدون ذکر واژه استدراج، از این مسئله سخن آمده است.۵ در قرآن مفاهیم «اِملاء» (مهلت‌دادن) و «اِمهال» (مهلت‌دادن) هم نشان‌دهنده سنت استدراج‌اند.۶

از جمله آیاتی که به‌گفته علامه طباطبایی در تفسیر المیزان، سنت استدراج را بیان می‌کند، آیه ۱۷۸ سوره آل‌عمران است:۷ «و البته نبايد كسانى كه كافر شده‌اند تصور كنند اينكه به ايشان مهلت مى‌دهيم براى آنان نيكوست؛ ما فقط به ايشان مهلت مى‌دهيم تا بر گناه خود بيفزايند، و آنگاه‌ عذابى خفت‌آور خواهند داشت.»۸

استدراج اجتماعی

به‌گفته برخی از پژوهشگران، در قرآن علاوه‌بر استدراج فردی، از استدراج اجتماعی هم سخن آمده است. ازجمله شواهدی که برای این نوع از استدراج ذکر می‌کنند، آیه ۴۸ سوره حج است:۹ «و چه‌بسا شهرى که مهلتش دادم، درحالی‌که ستمکار بود، سپس گریبان‏ آن را گرفتم، و فرجام به‌سوى من است.»۱۰

نشانه‌های استدراج

برپایه روایات گاهی نعمت‌ها نشانه استدراج‌اند. کُلینی از امام صادق(ع) نقل کرده است کسی که گناه می‌کند، ولی خدا به او مهلت می‌دهد و باز نعمتش را در اختیارش می‌گذارد، به‌گونه‌ای که از استغفار غفلت می‌کند، دچار استدراج شده است.۱۱هم چنین در نهج البلاغه است که اگر خداوند ستمگررا چند روزی مهلت دهد هر گزفرصت مواخذه و مجازات او از دستش نمی رود. ۱۲

همچنین طبق حدیثی در کتاب کافی، شخصی به امام صادق(ع) می‌گوید: از خدا مال خواستم، به من عطا کرد، فرزند طلب کردم، به من فرزندی داد و از او خانه خواستم، به من داد. اکنون می‌ترسم که استجابت این دعاها به‌جهت استدراج بوده باشد. امام صادق پاسخ می‌دهد که اگر شکرِ این نعمت‌ها را به‌جا آوری، استدراج نیست.۱۳

فخرالدین رازی از مفسران و متکلمان اهل‌سنت در قرن ششم قمری، معتقد است توانایی افراد گناهکار بر انجام‌دادن کارهای خارق‌العاده، از نمونه‌های استدراج است.۱۴

به‌عقیده مرتضی مطهری، برخورداری از نعمت‌ها به‌خودی‌خود نشانهٔ استدراج نیست؛ بلکه از عکس‌العمل ما دربرابر نعمت ها معلوم می‌شود که دچار استدراج شده‌ایم یا نه. اگر شکر نعمت‌ها را به‌جا آوردیم و آنها را در راهی خرج کردیم که خدا می‌پسندد، استدراج نیست؛ امااگر از نعمت‌ها دچار غرور شدیم، یا در استفاده از آنها اسراف کردیم، و یا آنها را در راه نامشروع به‌کار بردیم، گرفتار استدراج شده‌ایم.۱۵

تک‌نگاری

کتاب استدراج، سقوط گام‌به‌گام، تحقیقی است مفصل و مستقل درباره استدراج که توسط مرکز فرهنگ و معارف قرآن انجام شده و در سال ۱۳۸۶ به‌چاپ رسیده است. در این کتاب از موضوعاتی چون معنای استدراج، سختی عذاب استدراج، عوامل و نشانه‌های استدراج سخن آمده است.